Van de eerste demonstratie tot de laatste wetswijziging 25 januari 2024
Toen corona een einde maakte aan haar buitenlandse reizen en bezoeken aan het Concertgebouw, begon Joke Swiebel met het schrijven van artikelen over homowetgeving in Nederland. Daar bleek weinig onderzoek naar gedaan te zijn, terwijl er heftige politieke strijd over is gevoerd. Drie jaar later verdedigt Swiebel op 82-jarige leeftijd haar proefschrift ‘Homopolitiek in Nederland (1966-2023). De symbolische kracht van wetgeving.’ ‘Ik kon af en toe nog met een voetnoot naar mezelf verwijzen.’
60 jaar homopolitiek
Joke Swiebel is terug van weggeweest bij de UvA. In de jaren zestig studeerde ze politicologie, om in 2023 weer “aan te spoelen” als buitenpromovendus. Haar proefschrift gaat over zestig jaar van de geschiedenis van homoseksualiteit in Nederland, met in het bijzonder de wetgeving daarover. Vier wetgevingsprojecten staan centraal: de afschaffing van de hogere leeftijdsgrens voor homoseksueel verkeer, de algemene wet gelijke behandeling, de openstelling van het huwelijk en een toevoeging aan artikel 1 van de grondwet. ‘Over deze wetswijzigingen werd ontzettend veel gediscussieerd door politici, maar de wetenschap schreef er weinig over. Daarom schetste ik met Kamerstukken en Handelingen een beeld van de homopolitiek.’, vertelt Joke Swiebel.
Jaren 70: Artikel 248bis
De meerderjarige, die met een minderjarige van hetzelfde geslacht wiens minderjarigheid hij kent of redelijkerwijs moet vermoeden, ontucht pleegt, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vier jaar. Swiebel: ‘Dit was een discriminerend artikel omdat de leeftijdsgrens voor heteroseksueel verkeer zestien jaar was, en die voor homoseksueel contact 21 jaar. De intrekking van dit artikel wordt gezien als de eerste overwinning voor de homobeweging.’
Eerste demonstratie van Europa
Swiebel heeft deze geschiedenis van heel dichtbij meegemaakt: in de late jaren zestig was zij voorzitter van de Federatie Studenten Werkgroepen Homoseksualiteit, die het COC links inhaalde. Zo demonstreerde ze op 21 januari 1969 voor afschaffing van artikel 248bis – de allereerste homodemonstratie in Europa en het startschot voor de moderne homobeweging. Swiebel blikt er nuchter op terug: ‘Het was al met al een brave bedoeling. We stonden met borden en ballonnetjes op het Binnenhof. Kamerleden die bij deze kwestie betrokken waren kwamen naar buiten om hun belangstelling te tonen. Daar stond ik dan, in mijn mooie jurk achter de microfoon.’ Braaf of niet, de demonstratie kreeg uiteindelijk gehoor: in 1971 werd het omstreden wetsartikel afgeschaft.
Jaren 90: Algemene wet gelijke behandeling
Deze wet (1994) verbiedt discriminatie op meerdere gronden, waaronder homo-of heteroseksuele gerichtheid. Christelijke scholen hadden echter moeite met openlijk homoseksuele onderwijzers voor de klas; zij bedongen de zgn. ‘enkele feit constructie’. Die hield in dat je homo’s niet mocht weren om het enkele feit van hun homoseksueel zijn, maar wel vanwege ‘bijkomende omstandigheden’. Zo iets als je mocht het wel zijn, maar niet openlijk tonen. Een poldercompromis die niet werkte. Uiteindelijk zegevierde de gelijke behandeling. Joke Swiebel: ‘Deze wet is van grote symbolische betekenis geweest. Hier werd 40 jaar lang over gediscussieerd, waardoor de waarde van het gelijkheidsbeginsel als een paal boven water kwam te staan, juist omdat het zo werd tegengesproken.’
Vrouwenemancipatie
Inmiddels kijkt Joke terug op een glansrijke carrière die zich voornamelijk heeft afgespeeld in Den Haag en Brussel. Ze werkte als beleidsambtenaar bij verschillende ministeries en was lid van het Europees Parlement. Swiebel was onder andere betrokken bij het formuleren van antidiscriminatierichtlijnen en leidde een lobbygroep die LHBTQ+-onderwerpen op de politieke agenda van het Europees Parlement probeerde te krijgen. ‘Het grootste deel van mijn carrière heb ik in de sfeer van de vrouwenemancipatie gewerkt, waar ik ook te maken had met dingen die ik in mijn proefschrift beschrijf. Ik kon af en toe nog met een voetnoot naar mezelf verwijzen.’
2001: Geregistreerd partnerschap en openstelling van het huwelijk
Tot het einde van de twintigste eeuw bevonden relaties tussen twee mannen of tussen twee vrouwen zich in een juridisch vacuüm. Hoe kon je samen een huis kopen of huren? Hoe zat het met de belastingen? Joke Swiebel: ‘In de jaren zeventig was hier discussie over: “Hoe gaan we dit in godsnaam regelen?”. Vanuit de homobeweging werd een soort keuzemenu voorgesteld: een figuurlijke snackmuur waar je specifieke elementen kon uitkiezen die voor jou relevant waren. Openstelling van het huwelijk gold toen nog niet als haalbaar – en zelfs niet als wenselijk.’
Tegenspraak en discussie
Over de vraag welke boodschap ze met haar proefschrift wil meegeven, hoeft Joke Swiebel niet lang na te denken. ‘Mensen moeten zich realiseren dat dingen niet uit de lucht zijn komen vallen.’, antwoordt ze resoluut. ‘Jongeren van nu vinden het misschien vanzelfsprekend dat gelijkheid in de grondwet staat, maar dat was het niet. Er was veel tegenspraak en er zijn verschillende varianten van al die wetswijzigingen geweest. De politieke discussie verliep niet altijd in rechte lijnen. Er was strijd voor nodig.’
2023: Artikel 1 van de grondwet
Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, handicap, seksuele gerichtheid of op welke grond dan ook, is niet toegestaan. Joke Swiebel: ‘De toevoeging van handicap en seksuele gerichtheid is pas een jaar geleden afgerond. Uiteindelijk heeft de hele discussie 20 jaar geduurd. Wat het waard is, zal moeten blijken.’
De goden verzoeken
Met de hoogste academische graad binnen handbereik kijkt de gemiddelde promovendus vaak alweer uit naar het volgende onderzoek. Swiebel houdt de deur op een kiertje. ‘Op je 82e toekomstplannen hebben is natuurlijk een beetje de goden verzoeken. Ik hoop de concerten en reizen die ik heb moeten missen tijdens corona alsnog te kunnen maken. Misschien dat ik daarnaast nog wel weer wat ga schrijven – als ik er plezier in heb.’
Joke Swiebel promoveert vrijdag 26 januari om 14:00 op het proefschrift ‘Homopolitiek in Nederland (1966-2023). De symbolische kracht van wetgeving’ in de Oude Lutherse kerk. Promotor is prof. dr. W.G.J. Duyvendak. Copromotor is dr. D.J. Bos.
